Ülkemizde son yıllarda daha fazla ilgi görmeye başlayan doğa turları, şehir hayatından ve stresinden kısa süreler için de olsa kaçıp, yenilenerek dinlenme imkanı veren faaliyetlerden birisi. Günübirlik, ya da haftasonu turları şeklinde yapılan organizasyonlara, ya da fiziksel ve psikolojik kondüsyon gerektiren daha uzun süreli ekpedisyonlara Breakoutdoor.comadresinden ulaşarak seçenekleri inceleyebilirsiniz. Bu yazıda doğasever, ve trekking, kampçılık, dağcılık, rafting gibi outdoor aktivitelerine ilgi duyanlar için, doğada hava tahmini konusuna değineceğiz.
Doğada Hava Tahmini Nasıl Yapılır ?
Hava tahmini tarımla yaşamını sürdüren , doğa ile içi içe yaşayan kültürlerde herzaman öneme sahip olmuş, ve günümüzdeki teknolojilere sahip olmasalarda gözlemlere dayanarak doğru tahminde bulunma yöntemleri geliştirebilmişlerdir. Günümüzde artık süper bilgisayarlar ile gelişmiş matematiksel modellemeler yapılarak, 10 günlük hatta 1 aylık hava tahminleri yapılabilmektedir. Ama adı üstünde olduğu gibi ,sadece tahmin hesabı yapılır. Hava hareketleri kaotik yapı gösterdiğinden matematiksel modellemenin birden fazla çözümü ve sonucu vardır. 2 gün sonrası için yapılan hava tahmini , 10 gün sonrası için yapılan tahmine göre daha gerçeğe yakın olacaktır.
Doğada iseniz hava tahmini için basit gözlemler yaparaktan da, tahminde bulunabilirsiniz. Bulutlar, hayvanlar, bitkiler, ay, güneş bazı hava koşullarını tahmin etmenize yardımcı olabilir.
Bu konuya girmeden once hava olaylarının dinamiğini ve bir takım parametreleri biraz inceleyerek başlayalım.
Sıcaklık
Bildiğiniz gibi, kalın tek bir giysi yerine, bir kaç kat ince giysi giymek daha sıcak tutar, çünkü hava iyi bir ısıl yalıtkandır. Havanın ısıl yalıtkan olması bize hava tahmini konusunda şu ipucunu verir, sıcak hava kütlesi, soğuk hava kutlesine ısı transferi yapmaz. İşte bu sebeple birbirine karışmadan farklı hareketler oluştururlar. Isınan bir hava genleşerek yukarı doğru hareket ederken, soğuk hava sıkışarak sıcak havanın altına doğru sokularak hareket eder. Böylece bildiğimiz konveksiyon hava akımları oluşur. Karaya yakın yani alçak hava kütlesi daha sıcakken yukarı doğru çıktıkça hava soğuyacaktır.
Atmosferi bir deniz gibi düşünürsek, su basıncına karşılık, atmosfer basıncından bahsedebiliriz. Ne kadar suyun altına dalarsanız o kadar yüksek basınca maruz kalmanız, aynı şekilde ne kadar yüksek irtifaya çıkarsanız daha az hava basıncına maruz kalacağınıza benzer. İşte altimetrelerde bu prensiple yükseklik ölçerler. Isınınan hava yukarı çıkarken basınç da düşecektir, soğuk hava ise sıkışarak çökeceğinden basınç artacaktır. Bu nedenle ekvatorda hava basıncı düşük iken, kutuplarda hava basıncı yüksek seyreder. Havanın hareketi yüksek basınçdan düşuük basınca doğru bir dengeye ulaşma gayreti ile olur, ve böylece, rüzgarlar oluşur.
Dünyanın kendi etrafında dönüş hareketi yapmasıda, bir takım ilginç sonuçlar doğurur. Sıfır derece enlemde (ekvatorda ) çevresi 40.000km iken, 60. enlemde bu 20.000km dir. 1 günde ekvator 40000km mesafe kat ederek dönerken 60. enlem, 20.000km katederek döner, yani ekvatorda çizgisel hız 60. enlemdekinin iki katıdır. İşte bu yüzden Kuzey yarım kürede, kuzeye dogru hareket eden bir hava kütlesi, doğuya dogru -yani saat yönünde- kayma eğilimi gösterecektir. Güney yarım kürede ise, güneye doğru hareket eden hava kütlesi, batıya doğru yani, saatin tersi yönünde hareket eder. Buna fizikde Coriolis kuvveti denir. Kuzey yarım kürede, kuzeye doğru bir top mermisi fırlatıldığında , mermi doğuya doğru kayacaktır, hesaplamalara bu sapmanın dahil edilmesi gerekir. Veya lavaboda su giderinden akan su, kuzey yarım kürede saat yönünde dönerek akarken , güney yarım kürede herzaman saatin tersi yönünde dönerek akar.... Veya hep hava durumu raporlarında dinlediğiniz gibi bize kötü hava genelde Balkanlardan (batıdan) gelir. Bu olayların hepsi Coriolis kuvveti sonucudur.
Nem
Havanın su buharı taşıma kapasitesi, sıcaklığa bağlıdır. Sıcak bir hava, daha fazla su buharı taşıyabilirken, soğuk hava daha az nem taşıma kapasitesine sahiptir. Belli bir sıcaklıktaki havanın azami taşıyabileceği nem miktarı bellidir. Bunun üzerinde nem olması durumunda yoğunlaşma meydana gelerek, bulut ve yağmur/kar/dolu gibi yağışa neden olur. Nem miktarının, azami nem miktarına oranına, bağıl nem denir ve genelde % ile ifade edilir. %100 bağıl neme ulaşıldığında artık yağış oluşur.
Belki ilk duydugunuzda ilginç gelecektir ama , dünyada en kuru hava ekvatorda değil de kutuplardadır. Hava çok soğuk olduğu için su buharı taşıma kapasitesi çok düşüktür. Bu sebeple, Kutup noktalarında hemen hemen hiç yağış olmaz, zira denizlerden gelen nemli hava, daha kutuplara ulaşmadan soğuyarak yağış olarak nemini bırakır.
Basınç
Yüksek Basınç (anti-cyclon), ve Alçak Basınç (cyclon) terimlerini yine Hava durumu programlarında spikerlerden sıkça duyarız. Yaklaşan bir Alçak basınç sistemi kötü ve yağışlı bir havanın geleceğini işaret ederken , yüksek basınç sitemi iyi hava habercisidir. Alçak Basınç olduğunda, havanın yükselme eğilimi göstereceğinden, yüksek basınçta ise havanın çökerek alçalma hareketi yapacağından bahsetmiştik. İşte bu hareketler, yine Coriolis kuvvetinden dolayı düz bir şekilde aşağıdan yukarı, ya da yukarında aşağıya değilde, spiral şeklinde olur.
Alçak Basınç sisteminde hava içe ve yukarı yönde hareket eden bir spiral hareketi yaparken, yüksek basınç sisteminde, dışa ve aşağıya doğru hareket eder.
Yine yukarıda nemden bahsederken, sıcak havanın daha fazla su buharı taşıma kapasitesine sahip olduğundan, ve yukarı yükselen havanın soğuyacağından bahsetmiştik. İşte alçak basınç sisteminde, hava yukarı doğru hareket ederken soğur ve su buharı taşıma kapasitesi düşer , taşıdığı nem yoğunlaşarak bulut oluşturmaya başlar, ve yağış olarak yere iner. Bu sebeple yaklaşan alçak basınç sistemi kötü hava koşullarını getirecektir.
Yüksek basınç siteminde ise hava, aşağıya dogru hareket ettikçe , ısınır ve nem taşıma kapasitesi artar, bunun sonucunda nispeten kuru, sıcak ve açık bir hava oluşmasına neden olur.
Alçak basınç sistemleri hızlı gelişir, hızlı yok olur ve görece küçük bir alanda etkili olabilirken, yüksek basınç sitemleri yavaş gelişir, cok daha geniş bir alanda etkili olur ve yavaş yok olur. Hatta bazen uzun süre aynı bölgeyi etkisi altına alır, işte bunun sonucunda da kuru ve sıcak kuraklar oluşur. (High Blocking)
Eğer barometreli bir saat kullanıyorsanız, basıncı gözlemleyerek hava tahmini yapmanız mümkün, basınç düşme eğilimde ise (yani hava yukarı doğru hareket ediyor) bulutlanma ve yağış olabileceğini kestirebilirsiniz. Düşüş trendi çok büyükse fırtınaya işaret edecektir. Eğer basınç artma eğilimi gosteriyorsa, burdan da sıcak ve açık bir hava olacağı tahmininde bulunabilirsiniz.
Yaklaşan Soğuk cephe
Soğuk bir hava kütlesi , bulunduğunuz yere yaklaştığında, aşağı doğru sokulurken, bulundupunuz yerdeki sıcak hava üstüne doğru çıkma hareketi yapacaktır, ve bu sebeple basınç hızla düşerken, yukarı çıktıkça soğuyan hava hızlı bir bulutlanma meydana getirecektir. Hava hareketleri o kadar hızlı olur ki kümülo-nimbüs denen (CB) bulutlar oluşmaya başlar. Yoğun hava hareketinden dolayı, elektrik yüklenmesi de olacağından nihai olarak şimşek fırtınaları ve yağış oluşturacaktır. Hava sporları ile uğraşanların en büyük kabusu işte bu bulutlardır. Hızla herşeyi yukarı doğru çeker, ve yamaç paraşütü pilotunun donmasına neden olacak kadar yüksek irtifalara paraşütü sürükleyebilir. Uçak pilotları da eğer radarlarından, rotaları üzerinde CB bulutları tespit ederse, yükselerek üzerinden geçmeyi tercih ederler. CB bulutları atom bombası mantarı şeklinde, dikey doğrultuda oluşur ve 6000 metre boyuna ulaşabilir. Böyle bir bulut gördüğünüzde hemen sığınacak bir yer aramanız ve yıldırım düşmesi riskine karşı önlemlerinizi almanız gerekir.
Yaklaşan Sıcak Cephe
Sıcak cephe yaklaşırken, yaklaşan hava yukarı duğru hareket edeceğinden, ve bulunduğunuz yerdeki hava aşağı doğru çökeceğinden, gelen sıcak hava önce tüy seklinde görünüme sahip olan ve çok yükseklerde bulunan cirrus denen bulutların oluşmasına neden olur. Buz kristallerinden oluşur ve güneşin ve ayın etrafında hale oluşmasına neden olan bulutlardır. Bu bulutları gördüğünüzde havanın o gün iyi olacağını ama bir kaç güne kadar yağış gelme ihtimalinin olduğunu, ve peşinden de sıcak hava geleceği yönünde tahminde bulunabilirsiniz.
Hava Tahmini ve pratik bilgiler
Şimdi yukarıda bahsedilen hava hareketlerinin karakteristiği ışığında, aşağıdaki gibi çıkarımlarda bulunabiliriz.
- Bulutlar yere yakınsa yağış ihtimali vardır. Bulutların yüksekte olması ise iyi hava habercisidir.
- Güneş batarken yoğun kızıllık varsa , yaklaşan bir yüksek basınç sitemine, yani iyi bir hava geleceğine işaretdir. Zira güneşin kızıl görünmesinin nedeni havada ki partiküllerdir, ve yüksek basınç durumunda havanın çökerek aşağı hareketinden dolayı bu partiküller yüzeye yaklaşarak, güneşten gelen ışığın daha çok kırılmasına neden olarak kızıllığa neden olur. Ve daha önceden bahsettiğimiz gibi kuzey yarım küre de hakim rüzgarların yönü coriolis kuvvetinden dolayı saat yönünde –yani batıdan doğuya- olduğundan büyük bir ihtimalle batıda ki yüksek basınç sistemi bize doğru gelecektir.
- Güneş doğarken kızıllık varsa ise tam tersi mantıkla, kötü hava işareti olabilir. Bu seferde doğuda bir yüksek basınç sistemi olduğunu ve görece daha düşük basınç sisteminin batıdan bize yaklaşma durumunun olduğunu düşünebiliriz. Ya da bulunduğumuz yerdeki iyi hava, artık doğuya doğru hareket ettiğinden, batıdan daha kötü bir hava geliyor olabilir.
- Sabahları , bitkiler üzerinde çiğ oluşmuşsa, o gün açık, kuru ve iyi bir hava olacağına işaret eder.
- Uzakta ki kamp ateşinin dumanı ağır ağır ve düz bir şekilde yükseliyorsa, yine iyi bir havaya işarettir. (Stabil Hava)
- Duman dağınık veya düz ve hızlı çıkıp, birden dağılıyorsa, bu da kötü havanın yaklaştığına işaret eder.
- Kırlangıçlar neredeyse tüm hayatlarını havada geçiren canlılardır, hatta uyurken bile uçabilirler... Eğer kırlangıçlar yüksekten uçuyorsa bu iyi havaya işaret eder, zira sinek gibi uçan böceklerle beslendiklerinden bu sineklerin yukarılara kadar çıkabildiği (kamp ateşi dumanın ağır ve düzgün yükselmesi gibi) güzel bir havaya işaret eder.
- İnsanlar basınç değişimini algılamasa da uçan canlılar, basınç değişimine duyarlıdır, ve kuşlar uçmuyor sığınacak yer arıyorsa, bu kötü havanın geleceğine işaretdir. Örneğin martılar kıyıda tünemiş, yerde duruyorsa denizciler fırtına çıkacağı anlamı çıkarırlar.
- Horozların vakitsiz ötmesi de, genel inanışa göre havanın bozacağına işaret eder.
- Sabahları kuşlar ötüyorsa , genel olarak o gün iyi bir hava olacaktır.
- Kediler kendilerini yalıyorsa, iyi bir havaya işarettir. Tüylerinde ki elektrostatik yükleri azaltmak için, tüylerini nemlendirerek deşarj olmasını sağladıklarını gösterir. Bu da kuru ve iyi bir havaya işaret eder
- Ağustos böcekleri sayesinde çok keskin sıcaklık ölçümü yapabilirsiniz! Ağustos böcekleri sıcaklığa bağlı olarak öterler. Eğer 14 saniye boyunca kaç kere öttüklerini sayıp üzerine 40 eklerseniz Fahrenheit cinsinden sıcaklığı ölçmüş olursunuz. Fahrenheit'dan Santigrat çevrimi (t-32)/1,8 yapamam derseniz, 15 saniye boyunca sayın , çıkan sonucu ikiye bölün ve sonrada 5 ekleyin, santigrat cinsinden hemen hemen aynı sıcaklığı bulmuş olursunuz.
